DEYİMLER
Kelime topluluklarının meydana getirdiği anlama deyim denir. Deyimlerin ana unsuru,bir durum ifadesi taşımalarıdır.Bu sebeple kullanışlarında dikkatli olmak gerekir.Deyimlerin,atasözleri ve fıkra-hikayeler olmak üzere iki büyük kaynağı vardır.
Deyimler, dört gramer yapısından oluşmaktadır:
1- Tek bir kelimeden ibaret olup, semantik manasına göre dikkate alınarak.
2- Bileşil fiillerin kendisinden önce gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle.
3- İsmin fiile hakim oluşuyla.
4- Her iki öğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir.
Deyimlerin ana karakterini anlamak için cümle içindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekir. Yukarıda sıralanan nitelikler göz önüne alınarak, deyimlerin gruplandırılması şöyle yapılabilir:
1-ALAY VE EĞLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYİMLER:
a- Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:
Örnek: Ayran budalası
b- Bir hüküm ifade edip atasözü değerine ulaşanlar:
Örnek: Atı alan Üsküdar'ı geçti
c- Hikaye karakteri gösterenler:
Örnek: Hoppala
d- Fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Akıldan yana züğürt olmak
2-HİKAYE DEYİMLERİ:
a-Tasviri mahiyette olanlar:
Örnek: Adet yerini bulsun
b-Dua mahiyetinde olanlar:
Örnek: Bereket versin
c-Hitap olarak kullanılanlar
Örnek: Ayol
d-Üzüntüyü,eseflenmeyi ifade edenler:
Örnek: Ah…aksi şeytan
e-Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:
Örnek: Ha,ne diyordum
f-Teselli mahiyetinde kullanılanlar:
Örnek: Adam sen de
3-TASVİRİ NİTELİKTE DEYİMLER:
a-Tasviri olanlar:
Örnek: Kuyu anası
b-Fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Alçak gönüllü olmak
4-MÜBALAĞA DEYİMLERİ:
a-Tasviri mahiyette olanlar:
Örnek: Ağzı açık kalmak
b-Alay ve eğlenme ihtiva edenler:
Örnek: Dananın kuyruğunu koparmak
c-Küçümseme,tahkir ve ihtar unsurlarını içine alanlar:
Örnek: Yüreğinde dağ açılmak
5-DUA DEYİMLERİ:
a-Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:
Örnek: Allah bir arada kocatsın
b-Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:
Örnek: Nemrut'un ateşini Hz.İbrahim'e gülzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateşi bize selamet nuru etsin.
c-İstihza yollu söylenen ve dalkavukluk çeşnisi ile bulunan deyimler:
Örnek: Allah akıl versin,çok yaşa
d-Allah'a şükür anlamında yapılan deyimler:
Örnek: Hamdolsun,bin şükür.
e-Büyü,tılsım bozmak veya yapmak için kullanılan deyimler:
Örnek: Üzerliksin hevasın,her dertlere devasın
6-İLTİFAT,DALKAVUKLUK,YALTAKLANMA VE SEVGİ DEYİMLERİ:
a-Saray çevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk için kullanılan deyimler:
Örnek: Devletli, efendizadem
b-Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:
Örnek: A canım,canımın içi,ciğerimin köşesi,elmasım
c-Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir için kullanılanlar:
Örnek: Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı
d-Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa söylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Keremin arpa tarlası gibi yanmak
e-Aşırı bir alçakgönüllülük veya kendini küçültmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:
Örnek: Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah ömürler versin
7-BEDDUALAR:
a-Uzuvlar üzerine yapılan beddualar:
Örnek: Ağzı kurusun, burnu kırılsın, elleri yumurcaktan kopsun
b-Soyut anlam taşıyanlar:
Örnek: Adı batsın, Aklı kurusun
c-Vasıtalı Beddualar:
Örnek: Ziftin pekini ye
d-Alay yollu beddualar:
Örnek: Deli diyenin tepesi delinsin, iki gözün bir delikten fırlasın
8-İHTAR MAHİYETİNDE DEYİMLER:
a-Tek kelimeden ibaret olanlar:
Örnek: Savul, yıkıl v.b.
b-Soyut anlam taşıyanlar:
Örnek: Hanya’yı Konya'yı haddini bildiririm.
c-Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:
Örnek: Ağzını düzelt, dilini tut
d-Vasıtalı ihtarlar:
Örnek: Eşek sudan gelinceye kadar dövmek
9-KÜFÜR VE HAKARET DEYİMLERİ:
a-Tek kelime halinde olan, içinde tasviri, soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan küfür ve hakaret deyimleri:
Örnek: Alık, balkabağı, marsık, kınamsık
b-Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:
Örnek: Zıbarmak, kudurtmak
c-Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:
Örnek: Boyundan büyük işe kalkışmak
d-Tasvir unsuru hakim olanlar:
Örnek: Ayran budalası, düz taban, çenesi düşük
e-Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır küfür ve hakaret deyimleri:
Örnek: Ağanın beygiri, kılkuyruk herif, köpoğlu v.b.
10-SEDAYI TAKLİDEN MEYDANA GELEN DEYİMLER:
Bu deyimler, doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler. Bunlarda amaç, tasvir ettikleri semantik manadır. Söz konusu ses taklidi bir kelimeyle açıklanır.
Örnek: Bıcı bıcı yapmak.
Yukarıda deyimlerinin ve atasözlerinin gramer ve fonetik açıdan sahip oldukları özellikler sıralanmıştır. Şimdi bu iki türün birbirleriyle olan ilişkilerini gözden geçirmeye çalışacağız.
Deyimlerin Atasözlerinden farkı şöyle özetlenebilir:
1-Deyimler kavram ve durum bildirirler.
2-Deyimlerin mecazlı anlamı vardır.
3-Deyimlerin öyküsü, efsanesi ve kaynağı genellikle vardır.
4-Deyimleri anlatım kalıbı olarak görebiliriz.
5-Deyimlerde kesin hüküm, öğüt, yol göstericilik yoktur. Bu yüzden genel kural oluşturmazlar.
Not: Atasözleri için de yukarıda belirtilen açıklamaların tersi geçerlidir.
Deyimler ile atasözlerinin benzer tarafları şunlardır:
1-Her ikisinde de kelimelerde mecaz, istiare ve kinaye vardır.
2-Kelime dizilişleri değiştirilemez.
3-Sözdeki kelimelerin eş anlamlısını kelimenin yerine koymak olumlu bir sonuç vermez, sözü bozar.
4-Biçim yönünden birbirlerine benzerler.
Yusuf ALTINSOY / Türk Edebiyatı- Dil ve Anlatım Öğrt. www.edebiyatname.com