EYLEMLER - FİİLLER
* İş, oluş, durum ve hareketi zaman ve kişi kavramlarına bağlayarak anlatan sözcüklerdir.
* Her eylemde bir hareketlilik anlamı, bir zaman anlamı, bir de kişi anlamı vardır.
* Sonuna “–mek,-mak” ekleri getirilebilen tüm sözcükler eylemdir.
UYARI:Eş görevli yani cümledeki kullanılışına göre hem ad hem de eylem olabilen eşsesli sözcüklere dikkat etmek gerekir.
Örn: Yere düşünce yüzünü yüzdü.
Kendisine gül verince yüzü güldü.
Filler üçe ayrılır:
a)Kılış Fiilleri: Nesne alabilen eylemlerdir. Yani eylemden etkilenen varlık vardır. Kılış fiilleri, “neyi,kimi” sorularına cevap verebilen fiillerdir.
Örnek: Ezdi. Sevdi. Geçmiş.
b) Durum Fiilleri: Nesne almayan eylemlerdir. Yani eylemden etkilenen varlık yoktur. Durum fiilleri, “neyi,kimi” sorularına cevap veremeyen fiillerdir.
Önek: Oturdu. Uyumuş. Geliyor
c) Oluş Fiilleri: Dışarıdan hiçbir müdahale olmadan kendi kendine oluşan eylemlerdir. Oluş fiilleri genellikle aşamalı olarak bir halden başka bir hale dönüşen durumları anlatan fiillerdir.
Örnek: Sarardı. Morarıyor. Çürüyecek.
YAPI BAKIMINDAN FİİLLER
A) Basit Fiiller:Hiçbir yapım eki almamış ve hiçbir sözcükle birleşmemiş fiillerdir.
Örnek: yap-, kır-, konuş-, unut-, sor- …
NOT : Basit fiillerin çekim eki alması onları türemiş fiil yapmaz.
Örnek: İçtik. Bulamamıştın. Düşüyormuşuz.
B) Türemiş Fiiller: İsim ya da fiil kök veya gövdelerine yapım eklerinden herhangi birinin eklenmesiyle oluşturulan türetilmiş fiillerdir.
Örnek: Sulamış: su – la- İçirdi: iç – ir-
Yazdıracak: yaz - dır- Seviniyor: sev – in-
NOT :Kelimenin köküne eklenerek anlamını değiştiren ekler yapım ekleridir. Örneğin; “su” kelimesi basit bir madde ismi iken “sula-” kelimesi “-la” eki ile bir eylemin adı olmuştur. Yani yapım eki sözcüğü basit olmak tan çıkarıp türemiş hale getirmiştir.
C) Bileşik Fiiller : En az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir. Birleşik fiiller üçe ayrılır:
1) Yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiiller:Bir isimle “etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak…” gibi yardımcı fiilin bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir.
Örnek: hasta olmuş, hissettiler, yardım edecekti, emir buyurdular
2) Anlamca kaynaşmış, kalıplaşmış birleşik fiiller: En az iki sözcüğün bir araya gelerek kalıplaşmasıyla oluşurlar. Deyimler bu gruba girer. Genellikle sözcükler anlamını yitirip tamamen başka bir anlam ifade eder.
Örnek: gözden düştü, kulağına çalınmış, kitabına uyduruyordu.
3) Kurallı birleşik fiiller:İki fiilin belirli kurallara göre bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:
a) Yeterlilik Fiili: Fiile “-ebilmek” yeterlilik fiilinin getirilmesiyle yapılır. Gücü yetebilme, işi yapmaya muktedir olma anlamı vardır. Olumsuzunda ise “bilmek” fiili düşer. Sadece “-e” sesi kalır.
Örnek: * Bu suyu içebiliyor. (İçmeye gücüm yetiyor.)
* Bu yoldan gidebilmiş. (Gitmeye gücüm yetmiş.)
* Bu adamı dövemem. (Dövmeye gücüm yetmez.)
* Bu değneği kıramayacak. (Kırmaya gücüm yetmeyecek)
b) Süreklilik Fiili:Fiile “-ekalmak, -egelmek, -edurmak” tezlik fiillerinin getirilmesiyle yapılır. İşin henüz bitmediğini, hala devam ettiğini anlatır.
Örnek: * Kazayı gören adam bakakaldı.
* Bu olaylar yıllardır böyle süregelir.
* Sen yazadur ben hemen geliyorum.
c) Tezlik Fiili: Fiile “-ivermek” tezlik fiilinin getirilmesiyle yapılır. İşi yaparken acele etme anlamı vardır.
Örnek: * Şu bulaşıkları yıkayıverin.
* Akşam olmadan ödevlerini bitirivermiş.
* Babam gelmeden işleri bitiriverdik.
d) Yaklaşma Fiili: Fiile “-eyazmak” yaklaşma fiilinin getirilmesiyle yapılır. Eylemin henüz gerçekleşmediğini ama gerçekleşmesine çok az kaldığını anlatır.
Örnek: * Elinden düşen bardaklar kırılayazdı.
* Kaza yapan adam öleyezdı.
* Ayağı takılınca elindeki tabak kırılayazmış.
Eylemlerin zaman ve dilek anlamı veren çekim ekleriyle şahıs eklerini almış şekline eylemde kip denir.
Eylemlerde iki ye ayrılır:
A) Haber(Zaman) Kipleri
B) Dilek Kipleri
A. HABER (ZAMAN) KİPLERİ:
a) Anlatılan (Duyulan) Geçmiş Zaman (-mış):Eylemin çok önce-den yapıldığını belirtir. Kişi eylemi görmemiş, başkasından duymuş-tur. Kesinlik anlamı yoktur.
|
Şahıs |
Ek |
Olumlu Çekim |
Olumsuz Çekim |
Olumlu soru çekimi |
|
Ben |
-mış |
yıkılmışım |
vurmamışım |
almış mıyım |
|
Sen |
-mış |
yıkılmışsın |
vurmamışsın |
almış mısın |
|
O |
-mış |
yıkılmış |
vurmamış |
almış mı |
|
Biz |
-mış |
yıkılmışız |
vurmamışız |
almış mıyız |
|
Siz |
-mış |
yıkılmışsınız |
vurmamışsınız |
almış mısınız |
|
Onlar |
-mış |
yıkılmışlar |
vurmamışlar |
almışlar mı |
ÖRNEK:
* Notları evde unutmuşum. (olumlu şekli)
* Onlar dün gece köyde kalmamışlar. (olumsuz şekli)
* Soruların hepsini bilmiş mi?(olumlu soru şekli)
* Sen de olayları çok abartmamış mısın? (olumsuz soru şekli)
b) Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-dı):Eylemin bizzat görüldüğünü yani bilinen bir zamanda yapıldığını belirtir. Eylemin anlamında kesinlik vardır.
|
Şahıs |
Ek |
Olumlu Çekim |
Olumsuz Çekim |
Olumlu soru çekimi |
|
Ben |
-dı |
bildim |
kıramadım |
Kıramadım mı |
|
Sen |
-dı |
bildin |
kıramadın |
Kıramadın mı |
|
O |
-dı |
bildi |
kıramadı |
Kıramadı mı |
|
Biz |
-dı |
bildik |
kıramadık |
Kıramadık mı |
|
Siz |
-dı |
bildiniz |
kıramadınız |
Kıramadınız mı |
|
Onlar |
-dı |
bildiler |
kıramadılar |
Kıramadılar mı |
ÖRNEK:
* Soruların bazılarını bilemediler. (olumsuz şekli)
* Bu saati yerden buldum. (olumlu şekli)
* Diktiğin ağaçlat tuttu mu? (olumlu soru şekli)
* Elindeki malların hepsini satmadın mı? (olumsuz soru şekli)
c) Şimdiki Zaman (-yor):Eylemin şu anda yapılmakta olduğunu belirtir. “-yor” ekinin getirilmesiyle yapılır.
|
Şahıs |
Ek |
Olumlu Çekim |
Olumsuz Çekim |
Olumlu soru çekimi |
|
Ben |
-yor |
düşüyorum |
uyumuyorum |
siliyor muyum |
|
Sen |
-yor |
düşüyorsun |
uyumuyorsun |
siliyor musun |
|
O |
-yor |
düşüyor |
uyumuyor |
siliyor mu |
|
Biz |
-yor |
düşüyoruz |
uyumuyoruz |
siliyor muyuz |
|
Siz |
-yor |
düşüyorsunuz |
uyumuyorsunuz |
siliyor musunuz |
|
Onlar |
-yor |
düşüyorlar |
uyumuyorlar |
siliyorlar mı |
ÖRNEK:
* Ahmet evde ders çalışıyor.(olumlu şekli)
* Bizimle pazara geliyor musun? (soru şekli)
* Bu çocuk hiç durmuyor. (olumsuz şekli)
* Sana yapılan yardımları görmüyor musun? (olumsuz soru şekli)
* Bundan sonra seni dinlemiyorum. (olumsuz şekli)
d) Gelecek Zaman (-ecek):Eylemin henüz gerçekleşmediğini, ileriki bir zamanda gerçekleşeceğini belirtir. İşin anlatımdan sonra yapılacağını bildirir. “-ecek” ekinin getirilmesiyle yapılır.
|
Şahıs |
Ek |
Olumlu Çekim |
Olumsuz Çekim |
Olumlu soru çekimi |
|
Ben |
-ecek |
soracağım |
yürümeyeceğim |
yazacak mıyım |
|
Sen |
-ecek |
soracaksın |
yürümeyeceksin |
yazacak mısın |
|
O |
-ecek |
soracak |
yürümeyecek |
yazacak mı |
|
Biz |
-ecek |
soracağız |
yürümeyeceğiz |
yazacak mıyız |
|
Siz |
-ecek |
soracaksınız |
yürümeyeceksiniz |
yazacak mısınız |
|
Onlar |
-ecek |
soracaklar |
yürümeyecekler |
yazacaklar mı |
ÖRNEK:
* Hep birlikte pikniğe gideceğiz. (olumlu şekli)
* Bunları kimse bilmeyecek. (olumsuz şekli)
* Bu elbiseyi giyecek misin? (olumlu soru şekli)
* Bunun hesabını sormayacak mıyız? (olumsuz soru şekli)
e) Geniş Zaman (-r, -ar):Eylemin geçmişte yapıldığını, şu anda yapılmaya devam ettiğini ve gelecekte de yapılacağını belirtir. Yani işin her zaman yapıldığını bildirir. “-r, -er” ekinin getirilmesiyle yapılır.
|
Şahıs |
Ek |
Olumlu Çekim |
Olumsuz Çekim |
Olumlu soru çekimi |
|
Ben |
-r |
kırarım |
yürümeyeceğim |
yazacak mıyım |
|
Sen |
-r |
kırarsın |
yürümeyeceksin |
yazacak mısın |
|
O |
-r |
kırar |
yürümeyecek |
yazacak mı |
|
Biz |
-r |
kırarız |
yürümeyeceğiz |
yazacak mıyız |
|
Siz |
-r |
kırarsınız |
yürümeyeceksiniz |
yazacak mısınız |
|
Onlar |
-r |
kırarlar |
yürümeyecekler |
yazacaklar mı |
ÖRNEK:
* Küçük kardeşim erkenden yatar. (olumlu şekli)
* Biz bu havalarda dışarı çıkmayız. (olumsuz şekli)
* Bu tür yemekleri sever misiniz? (olumlu soru şekli)
* Yemeğin yanında bir parça ekmek almaz mısın? (olumsuz soru şekli)
B. DİLEK KİPLERİ
Zaman anlamı olmayan eylemin yapılmasını isteme/dileme anlamı vardır. Dilek kipleri dört çeşittir:
a) Gereklilik Kipi(-meli, -malı)
b) Dilek-şart/koşul kipi(-se, -sa)
c) İstek kipi(-e, -a)
d) Emir / buyurmakipi(eki yoktur)
a) Gereklilik kipi (-meli, -malı):
Bir işin veya eylemin yapılması gerektiğini, olması gerektiğini anlatır. Eyleme “-meli, -malı” eklerinin getirilmesiyle yapılır.
|
Şahıs |
Ek |
Olumlu Çekim |
Olumsuz Çekim |
Olumlu soru çekimi |
|
Ben |
-meli |
çizmeliyim |
kurmamalıyım |
yıkamalı mıyım |
|
Sen |
-meli |
çizmelisin |
kurmamalısın |
yıkamalı mısın |
|
O |
-meli |
çizmeli |
kurmamalı |
yıkamalı mı |
|
Biz |
-meli |
çizmeliyiz |
kurmamalıyız |
yıkamalı mıyız |
|
Siz |
-meli |
çizmelisiniz |
kurmamalısınız |
yıkamalı mısınız |
|
Onlar |
-meli |
çizmeliler |
kurmamalılar |
yıkamalılar mı |
ÖRNEK:
* Bu yemekten mutlaka tatmalısın. (olumlu şekli)
* Bu oyuna gelmemeliydim. (olumsuz şekli)
* Bu maçı almalı mıyız? (olumlu soru şekli)
* Bu başkanı seçmemeli miydik? (olumsuz soru şekli)
NOT: Gereklilik kipleri bazen cümleye olasılık (ihtimal) anlamı da verebilir.
ÖRNEK:
* Bu gelen babam olmalı. (sanırım)
* Gelmediğine göre çalışıyor olmalı. (sanırım)
b) Dilek-şart/koşul kipi (-se, -sa):
İşin yapılmasının hem isteğe hem de koşula bağlı olduğunu anlatan kiptir. Eyleme “-se, -sa” ekinin getirilmesiyle yapılır.
|
Şahıs |
Ek |
Olumlu Çekim |
Olumsuz Çekim |
Olumlu soru çekimi |
|
Ben |
-se |
yapsam |
bilmesem |
yırtsam mı |
|
Sen |
-se |
yapsan |
bilmesen |
yırtsan mı |
|
O |
-se |
yapsa |
bilmese |
yırtsa mı |
|
Biz |
-se |
yapsak |
bilmesek |
yırtsak mı |
|
Siz |
-se |
yapsanız |
bilmeseniz |
yırtsanız mı |
|
Onlar |
-se |
yapsalar |
bilmeseler |
yırtsalar mı |
ÖRNEK:
* Yağmur yağarsa tiyatroya gidemeyiz. (olumlu şekli)
* Ödevlerini yapmazsan sınıfta kalırsın. (olumsuz şekli)
* Bu evi kiralasak mı? (olumlu soru şekli)
* Bugün okula gitmeseler mi? (olumsuz soru şekli)
NOT: Şart kipleri bazı durumlarda istek anlamında da kullanılır.
ÖRNEK:
* Ben de bunlardan biraz alsam.
* Yarınki geziye keşke siz de bizimle gelseydiniz.
c) İstek kipi (-e, -a):
Eylemin yapılmasının istendiğini belirten kiptir. Eyleme “-e, -a” ekinin getirilmesiyle yapılır. Kullanım alanı sınırlıdır. En çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslı çekimleri kullanılır.
|
Şahıs |
Ek |
Olumlu Çekim |
Olumsuz Çekim |
Olumlu soru çekimi |
|
Ben |
-e |
alayım |
yemeyeyim |
giyeyim mi |
|
Sen |
-e |
alasın |
yemeyesin |
giyesin mi |
|
O |
-e |
ala |
yemeye |
giye mi |
|
Biz |
-e |
alalım |
yemeyelim |
giyelim mi |
|
Siz |
-e |
alasınız |
yemeyesiniz |
giyesiniz mi |
|
Onlar |
-e |
alalar |
yemeyeler |
giyeler mi |
ÖRNEK:
* Ben de sizinle çarşıya kadar geleyim.. (olumlu şekli)
* Sen de bu bilgilerden mahrum kalmayasın.. (olumsuz şekli)
* Bu kavgayı artık bitireyim mi? (olumlu soru şekli)
* Bugün köyde kalmayalım mı? (olumsuz soru şekli)
d) Emir/buyurma (eki yoktur):
Eylemin yapılmasını buyruk şeklinde bildiren kiptir. Emri veren söyleyen olduğu için 1. tekil ve 1. çoğul kişisinin emir çekimi yoktur.
|
Şahıs |
Ek |
Olumlu Çekim |
Olumsuz Çekim |
Olumlu soru çekimi |
|
Ben |
- |
- |
- |
- |
|
Sen |
- |
bul |
silme |
- |
|
O |
- |
bulsun |
silmesin |
tutsun mu |
|
Biz |
- |
- |
- |
- |
|
Siz |
- |
bulun |
silmeyin |
- |
|
Onlar |
- |
bulsunlar |
silmesinler |
yakalasınlar mı |
ÖRNEK:
* Ortalığı hemen topla. (olumlu şekli)
* Bir daha bu eve sakın gelmeyin. (olumsuz şekli)
* İşçiler meyveleri toplasın mı? (olumlu soru şekli)
* Bize gelince çay demlemesinler mi? (olumsuz soru şekli)
NOT: Buyurma (emir) kipinin soru biçimi yalnızca 3. tekil kişi için kullanılır.
Yusuf ALTINSOY / Türk Dili ve Edeb. Öğrt. www.edebiyatname.com
Basit zamanlı eylemlere ek fiil (i-) yardımıyla “-di, -miş, -se” ekle-rinden biri getirilerek yapılır.
Birleşik zaman üç çeşittir:
a) -di: hikayesi
b) -miş: rivayeti
c) -se: şartı/koşulu
a) HİKAYE BİRLEŞİK ZAMAN (-dı)
Basit zamanlı fiillere “-di” hikaye bileşik zamanın getirilmesiyle yapılır.
|
Eylem+zaman / kip eki + di + kişi |
ÖRNEK: * Kazan – malı – y – dı - k
1. zaman 2. zaman
* Bulu - yor - du - m
1. zaman 2. zaman
* Al - acak - tı - n
1. zaman 2. zaman
* Sor - sa - y - dı - nız
1. zaman 2. zaman
* Uyu- malı - y - dı - m
1. zaman 2. zaman
b) RİVAYET BİRLEŞİK ZAMAN (-mış)
Basit zamanlı fiillere “-miş” rivayet bileşik zamanın getirilmesiyle yapılır.
|
Eylem+zaman / kip eki + miş + kişi |
ÖRNEK: * Tak – sa – y – mış - ım
1. zaman 2. zaman
* Kuru - yor - muş - sun
1. zaman 2. zaman
* Bat - acak - mış - ız
1. zaman 2. zaman
* Kat - ar - mış - ım
1. zaman 2. zaman
c) ŞART BİRLEŞİK ZAMANI (-sa,-se)
Basit zamanlı fiillere “-se” şartlı bileşik zamanın getirilmesiyle yapılır.
|
Eylem+zaman / kip eki + se + kişi |
Örnekler: * Yap – malı – y – sa - k
1. zaman 2. zaman
* Çizi - yor - sa - m
1. zaman 2. zaman
* Sil - ecek - se - n
1. zaman 2. zaman
* Bak - ar - sa - nız
1. zaman 2. zaman
* Boya - dı - y - sa - lar
1. zaman 2. zaman
EYLEMDE KİŞİ:
Eylemde kişi, eyleme eklenen ek halinde olan zamirlerle yapılır.
|
|
Şahıs zamirleri |
Şahıs ekleri |
ÖRNEKLER |
|
1. tekil şahıs |
ben |
- ım |
aldım |
|
2. tekil şahıs |
sen |
- ın |
koşuyorsun |
|
3. tekil şahıs |
o |
- |
sürecek |
|
1. çoğul şahıs |
biz |
- ız , -k |
aldık |
|
2. çoğul şahıs |
siz |
-sınız |
koşuyorsunuz |
|
3. çoğul şahıs |
onlar |
- lar |
gülecekler |
EYLEMLERDE ZAMAN /KİP/ ANLAM KAYMASI:
Eylemin gerçekleşme zamanı ile cümlenin zaman ekinin farklı olması yani eylemin gerçekleşme zamanının başka bir zaman ile ifade edilmesidir.
ÖRNEKLER:
* Ödevimi yarın bitiriyorum. ( Şimdiki zaman eki gelecek zaman yerine kullanılmış )
* Bu öğrence her yıl okul birincisi oluyor. ( Şimdiki zaman eki geniş zaman yerine kullanılmış )
* Kasabamızın kışları soğuk geçiyor. ( Şimdiki zaman eki geniş zaman yerine kullanılmış )
* Bir gün adam kapısına dayanır. ( Geniş zaman eki geçmiş zaman yerine kullanılmış )
* O adamı bulup bana getireceksiniz. (getirin) ( Gelecek zaman eki emir kipi yerine kullanılmış )
* Bu sınıf çok değişmiş. (değişti)(Anlatılan geçmiş zaman eki görülen geçmiş zaman yerine kullanılmış)
* Mehmet soruyu bilemedi, dersine çalışmamış olacak. (olmalı) ( Gelecek zaman eki gereklilik kipi yerine kullanılmış )
* En geç yarın bana bu kitabı getirmelisin. (getir) ( Gereklilik kipi emir kipi yerine kullanılmış )
Yusuf ALTINSOY / Türk Dili ve Edeb. Öğrt. www.edebiyatname.com