EYLEMLERDE ÇATILAR
Eylemin cümle içerisinde değişik ekler alarak özne ve nesneyle ilişkisi açısından görev ve anlamca tamamlayan biçimine eylemde çatı denir.
Eylemdeki çatı özelliği, eylemlerin nesne alıp almamalarına veya öznelerine göre ortaya koydukları özelliklerdir. Eylemin özne ve nesneyle ilişkisidir.
NOT: Eylemde çatı yalnızca eylem cümleleriyle ilgilidir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz.
Eylemde Çatı
A. Öznelerine göre B. Nesnelerine göre
1. Etken çatılı eylemler 1. Geçişli çatılı eylemler
2. Edilgen çatılı eylemler 2. Geçişsiz çatılı eylemler
3. Dönüşlü çatılı eylemler 3. Oldurgan çatılı eylemler
4. İşteş çatılı eylemler 4. Ettirgen çatılı eylemler
A. ÖZNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR
Eylemin özne ile olan ilişkisine göre, eylemi cümle içerisinde anlam ve görev yönünden tamamlayan biçimidir.
Özne eylemi yapıyor mu, eylemden etkileniyor mu veya hem yapıp hem de etkileniyor mu, eylemi birden fazla özne mi yapıyor, sorularını yanıtlamamızı sağlar.
1. ETKEN ÇATILI EYLEM:
Eylemi yapan veya eylemden etkilenen bir öznenin var olduğu eylemlere etken çatılı eylem denir.
Etken çatılı eylemlerde eylemi özne bizzat kendisi yapar. Bu tür eylem cümlelerinin öznesi eylemi yapan, eylemde etkin/etken olan gerçek öznedir.
Etken çatılı eylemlerde eylem çatı eki almaz.
Gizli öznenin bulunduğu eylemler de etken çatılı eylemlerdir.
ÖRNEKLER:
* Dünkü sınavdan da zayıf almış. (“zayıf alan kim?” sorusuna cevap olan “o” sözcüğü öznedir.)
* Babam gazete okuyordu. ( “okuyan kim?” sorusuna cevap olan “babam” sözcüğü öznedir.)
* Ağaçlar bu yıl erken çiçek açtı. ( “açan ne?” sorusuna cevap olan “ağaçlar” sözcüğü öznedir.)
* temizledi, vurmuş, taktı, yapışıyor, kaybolacağım, yırttın, yazmalı …
ÖRNEK TEST SORUSU (ÖSS - 2003):
Oyunda, üç arkadaşın 1980'den bugüne kadar gelen birlikteliği, zaman zaman mizahi, zaman zaman da hüzünlü bir dil kullanılarak anlatılıyor.
Bu cümleyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) ilgeç vardır.
B) Sıfat - fiil vardır.
C) Yüklem, çatısı bakımından etkendir.
D) Zarf tümlecinde ikileme yer almıştır.
E) Belgisiz sıfat kullanılmıştır.
ÇÖZÜM:
"kadar” sözcüğü ilgeçtir. "gelen" sözcüğü sıfat - fiildir. Zarf tümlecinde "zaman zaman" ikilemeleri kullanılmıştır. "bir dil"deki sözcük grubundaki "bir" sözcüğü, belgisiz sıfattır. "anlatılıyor" yüklemi etken çatılı değil, edilgen çatılıdır. Doğru cevap (C) seçeneğidir.
2. EDİLGEN ÇATILI EYLEM: (-l , -n)
Eylemi yapan veya eylemden etkilenen bir öznenin olmadığı eylemlere edilgen çatılı eylem denir. Edilgen çatılı eylemler, etken çatılı eylemlere “-l,-n” eklerinin getirilmesiyle yapılır.
Edilgen çatılı eylemlerde işi yapan ortada yoktur. Öznenin yaptığından etkilenen (nesne) vardır ve bu (nesne), özne gibi kullanılan sözde öznedir. Edilgen çatılı eylemlerde işin “başkası tarafından” yapılması anlamı vardır.
ÖRNEKLER:
* “pişirdi” eylemi etken çatılıdır. Çünkü pişirme işini yapan bellidir. “pişirdi” eylemine “kim pişirdi?” diye sorduğumuzda cevap “o” sözcüğüdür. Ve bu sözcük eylemi yapan olduğu için öznedir. “pişir-il-di” eylemi ise edilgen çatılıdır. Çünkü “pişir-il-di” eylemine “pişirme eylemini yapan kim?” diye sorduğumuzda cevap yoktur. Fakat “pişirilen ne?” diye sorduğumuzda cevap “yemek, ekmek, et…” sözcüklerini alabiliriz. Fakat bu sözcükler işi yapan değil, işten etkilenen nesnelerdir. Ve gerçek özne değil sözde öznedir. Bu nedenle “pişirildi” eylemi etken çatılı değil edilgen çatılıdır. Ayrıca “pişirildi” sözcüğünde “başkası tarafından pişirildi” anlamı da vardır.
* “okuyacak” eylemi etken çatılıdır. Çünkü okuma işini yapan bellidir. “oku-n-acak” eylemi ise edilgen çatılıdır. Çünkü “okuyacak” eylemine “kim okuyacak?” diye sorduğumuzda cevap “o” sözcüğüdür. Ve bu sözcük eylemi yapan öznedir. “oku-n-acak” eylemine “okuma eylemini yapan kim?” diye sorduğumuzda cevap yoktur. Fakat “okunan ne?” diye sorduğumuzda cevap “kitp, dergi, gazete…” sözcüklerini alabiliriz. Fakat bu sözcükler işi yapan değil, işten etkilenen nesnelerdir. Ve gerçek özne değil sözde öznedir. Bu yüzden etken çatılı değil edilgen çatılıdır. Ayrıca “oku-n-acak” sözcüğünde “başkası tarafından okunacak” anlamı da vardır.
* döşemiş (etken çatılı eylem) döşe-n-miş (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır.)
* yıkayacak (etken çatılı eylem) yıka-n-acak (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
* boyadı (etken çatılı eylem) boya-n-acak (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
* seçiyor (etken çatılı eylem) seç-il-iyor (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
* kırmış (etken çatılı eylem) kır-ıl-mış (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
* sevecek (etken çatılı eylem) sev-il-ecek (edilgen çatılı eylem) (iş başkası tarafından yapılmıştır)
NOT: Sözde öznesi ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır.
ÖRNEKLER:
* Bu sıcakta uyunmaz.
* Bu söze gülünür.
* Yarın pikniğe gidilecek.
* Burada kalınacak.
ÖRNEK TEST SORUSU
Aşağıdakilerin hangisinde yüklem edilgen çatılı bir fiildir?
A) Her dakikasını ayrı hatırlarım Erenköy'de geçen zamanın
B) Bir gün bizim de dokunacak Atlasımız çalışkan ellerde
C) Süzüyor ufukta bir kızıl yeri İçi karanlıkla dolu gözleri
D) Yanan bir kâğıtta küçük bir satır Yazı gibi akşam onu karartır
E) Yıllar bir gözyaşı olup da kaymış Nurlu ihtiyarın yanaklarında
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü “dokumak” eylemi “-n” eki alarak edilgen yapılmıştır. Ayrıca “dokunacak” eyleminde “başkası tarafından dokunacak” anlamı da vardır.
3. DÖNÜŞLÜ ÇATILI EYLEM: (-l , -n)
Eylemin bildirdiği işi yapan özne aynı zamanda bu eylemden etkileniyorsa bu tür eylemlere dönüşlü çatılı eylem denir. Yani öznenin yatığı iş yine kendisine dönüyorsa bu tür eylemler dönüşlü çatılıdır. Dönüşlü çatılı eylemler, edilgen eylemlerde olduğu gibi eyleme “-l,-n” ekleri getirilerek dönüşlü çatılı yapılır.
Dönüşlü çatılı eylemlerde işi “kendi kendine” yapma anlamı vardır.
ÖRNEKLER:
* Çocuk erkenden uya-n-dı. ( “uyanma” eylemini yapan ve aynı zamanda etkilenen aynı varlıktır. Yani çocuktur. Bu sebeple “uyandı” eylemi dönüşlü çatılıdır. )
* yıka-n-dı yıkadı (etken çatılı eylem) yıka -n- dı ( dönüşlü çatılı eylem )
* kurula-n-mış kurulamış (etken çatılı eylem) kurula -n-mış (dönüşlü çatılı eylem)
* giyi-n-ecek giyecek (etken çatılı eylem) giyi -n-ecek (dönüşlü çatılı eylem)
* üz-ül-müş üzmüş (etken çatılı eylem) üz-ül-müş (dönüşlü çatılı eylem)
NOT 1:Dönüşlü çatılı eylemlerde işi yapan ve etkilenen aynı kişi olduğu için bu tür eylemlerin nesnesi yoktur. Yani dönüşlü çatılı eylemler geçişsizdir.
NOT 2: Edilgen eylemle dönüşlü eylem aynı ekleri aldıkları için birbiriyle karıştırılmamalıdırlar. Çünkü edilgen eylemde işten etkilenen nesne özne gibi kullanılırken, dönüşlü eylemlerde işi yapan da işten etkilenen de aynı kişidir. Yani etken çatılı eylem “-l, -n” ekini aldıktan sonra başkası tarafından anlamını taşıyorsa ve öznesi bulunmuyorsa edilgen çatılıdır. Eylemin öznesi var ise dönüşlü çatılıdır. İşin başkası tarafından yapılma anlamı yoktur.
ÖRNEK:
* Tabelaya benim adım da yazıldı. (Eylemde başkası tarafından yazıldı anlamı olduğu için “yazıldı” eylemi edilgen çatılıdır. “yazma” eylemini yapan kişi belli değildir. İşten etkilenen “adım da” sözcüğü nesne yerine özne görevini almıştır.)
* Ayşe bu yıl kursa erkenden yazıldı. ( “yazıldı” eylemi dönüşlü çatılıdır. Çünkü “yazma” eylemini yapan da “yazma” eyleminden etkilenen de aynı kişidir. Üstelik eylemde “başkası tarafından yazıldı” anlamı da yoktur.)
NOT 3: Dönüşlü çatılı eylemler nesne alamazlar; geçişsizdirler.
ÖRNEK:
* Düğünde kızlar süslenmiş; delikanlılar ise çok şık giyinmişti.
* Yaptığı işlerle övünüyordu.
NOT 4: Tabiat olaylarıyla ilgili dönüşlü eylemlerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır.
ÖRNEK:
* Sular sabaha karşı iyice çekildi.
* Depremde tüm şehir sallandı.
* Hava biraz olsun açıldı.
* Donan buzlar yavaş yavaş çözülüyor
NOT 5: İsme getirilen "-len" ekiyle, fiile getirilen "-iş" ve "-leş" ekleri de dönüşlülük anlamı katabilir. Fakat bunlar dönüşlü eylem değildir. Sadece dönüşlülük anlamı vardır.
ÖRNEK:
* Tabağı kırınca biraz suçlandım.
* Kız babasını görünce biraz tutuştu.
* Bizi görünce ancak sakinleşti.
ÖRNEK TEST SORUSU 1 (ÖSS - 2002):
“Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi.”
Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi arasında çatı yönünden benzerlik vardır?
A) Toplantıda önemli kararlar alındı.
B) Bayram bu yıl daha coşkulu kutlandı.
C) Okul arkadaşlarını karşısında görünce çok sevindi.
D) Üyelere verilen kartların tümü yenilendi.
E) Törende çağdaş ozanlardan şiirler okundu.
ÇÖZÜM:
Örnek cümledeki "söylendi" yüklemi, dönüşlü bir fiildir. Çünkü söyleme eylemini yapan "anneleri", bu eylemden etkilenen de yine "anneleri'dir. A, B, D ve E seçeneklerindeki "alındı, kutlandı, yenilendi ve okundu" yüklemleri edilgen çatılı fiillerdir. C seçeneğindeki "sevindi" fiili ise dönüşlüdür. Çünkü eylemi yapan ve eylemden etkilenen aynı kişidir. Doğru cevap (C) seçeneğidir.
ÖRNEK TEST SORUSU 2:
Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi dönüşlü bir eylemdir?
A) Kimlerle gideceğimiz konuşulacaktı.
B) Yürüyüş sonrası mutlaka yıkanırdı.
C) Gömleklerimin hepsi de çok güzel ütülenmişti.
D) Tasarı kabul edilmedi.
E) Takıların bir kısmı söylenmedi.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü “B” seçeneğindeki “yıkanırdı” eyleminde işi yapan ve işten etkilenen aynı kişidir. Dolayısıyla dönüşlüdür.
4. İŞTEŞ ÇATILI EYLEM: (-ş) (-laş)
İşin veya hareketin birlikte veya karşılıklı yapıldığını belirten eylemlere işteş çatılı eylem denir. İşteş çatılı eylemler etken çatılı eyleme “-ş” ekinin getirilmesiyle yapılır.
İşteş çatılı eylemlerde işin yapılması için en az iki kişi gereklidir.
ÖRNEK:
* selamla-ş- tı (“selamlama” eylemini karşılıklı yapma anlamı olduğu için işteş çatılıdır. )
* kucakla-ş-mış (“kucaklama” eylemini karşılıklı yapma anlamı olduğundan işteş çatılıdır.)
* kaçı-ş-ıyor ( “kaçma” eylemini birlikte yapma anlamı olduğu için işteş çatılıdır. )
* veda-laş-tılar ( “vedalaşma” eylemini karşılıklı yapma anlamı olduğu için işteş çatılıdır. )
NOT 1: İşteş eylemler, eylemi yapan öznenin birden çok kişiden oluşmasıyla değil, eylemin meydana gelebilmesi için birden çok öznenin birlikte veya karşılıklı iş yapmasıyla oluşan eylemlerdir.
ÖRNEKLER:
* Arkadaşlar akşam bize geldiler. ( “geldiler” eylemi etken çatılıdır.)
* Sen, ben ve Ahmet birlikte ders çalışalım mı? (çalışalım” eylemi etken çatılıdır.)
NOT 2: Eylemde eğer işi birlikte veya karşılıklı yapma söz konusu değilse eylem işteş değildir.
ÖRNEKLER:
* Aksaray çok hızlı gelişmiş. (etken çatılı eylem)
* Koşarak sana zor yetiştik. (etken çatılı eylem)
* Gece gündüz demeden çalışmış. (etken çatılı eylem)
NOT 3: Bazı eylemlerde sözcüğün kökünde var olan “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katar. Bu eylemlerin ayrıca işteşlik eki almasına gerek yoktur.
ÖRNEKLER:
* güreştim ( kökteki “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katmıştır )
* barışmış ( kökteki “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katmıştır )
* savaşacak ( kökteki “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katmıştır )
* yarışmak, üleşmek, konuşmak…
NOT 3: Yapısında "ş" sesi bulunduran her eylem işteş çatılı değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir.
ÖRNEKLER:
* Şehir her geçen gün biraz daha gelişiyordu.
* Parayı görünce sinirleri yatıştı.
* Sonunda iki ülke el sıkışmış.
* Yol ayrımında bize yetişti.
* Bu yabancı memlekete çok zor alışmış.
ÖRNEK TEST SORUSU
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir işi karşılıklı yapma anlamı vardır?
A) Gemi, ağır ağır limana yanaştı.
B) Sesi duyan hayvanlar sağa sola kaçıştı.
C) Sonunda şirketin müdürü ile de görüştü.
D) Yazılandan zayıf alınca yüzü buruştu.
E) Ali, okula varmadan bize yetişti.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “C” seçeneğidir. Çünkü “görüşme” karşılıklı yapılan bir eylemdir. Diğer seçeneklerde ise işi karşılıklı yapma anlamı yoktur.
Yusuf ALTINSOY / Türk dili ve Edb. Öğrt. www.edebiyatname.com
B. NESNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR
Eylemin nesne ile olan ilişkisine göre, eylemi cümle içerisinde anlam ve görev yönünden tamamlayan biçimidir.
Eylem olan yükleme “ne, neyi, kimi” soruları sorularak cümlenin nesne alıp almadığı anlaşılır. Nesnenin durumuna göre eylemin çatısı belirlenir.
1. GEÇİŞLİ ÇATILI EYLEM:
Yüklemin bildirdiği işten etkilenen varlık olan nesnenin var olduğu eylemlere geçişli çatılı eylemler denir.
ÖRNEKLER:
* Ali’yi okulda dövmüşler. (“kimi dövmüşler?” sorusunun cevabı “Ali’yi” sözcüğüdür ve bu sözcük eylemin bildirdiği işten etkilenen nesnedir. Bu nedenle “dövmüşler” eylemi geçişli çatılıdır.)
* Annem bahçeden çiçek topladı. (“ne topladı?” sorusunun cevabı “çiçek” sözcüğüdür ve bu sözcük eylemin bildirdiği işten etkilenen nesnedir. Bu nedenle “topladı” eylemi geçişli çatılıdır.)
* Bu çocuk okulu hiç sevmiyor. (“neyi sevmiyor?” sorusunun cevabı “okulu” sözcüğüdür ve bu sözcük eylemin bildirdiği işten etkilenen nesnedir. Bu nedenle “sevmiyor” eylemi geçişli çatılıdır.)
* bağladı, tarıyor, boyamış, sevdi, açtı…
NOT: Cümlede nesne olsun veya olmasın, nesne alabilen her eylem geçişli çatılıdır.
ÖRNEK:
* Meyveyi çabucak soydu. ( Neyi soydu? Meyveyi )
* Kaçarken görmüşler. ( Neyi, Kimi görmüşler? Onu )
ÖRNEK TEST SORUSU 1 (ÖSS - 1990):
Aşağıdaki atasözlerinden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?
A) Araba devrilince yol gösteren çok olur.
B) Boş çuval ayakta durmaz.
C) Kurunun yanında yaş da yanar.
D) Gülü seven dikenine katlanır.
E) Ayağını yorganına göre uzat.
ÇÖZÜM:
Verilen cümleler nesne - yüklem ilişkisi açısından incelendiğinde "olmak, durmak, yanmak, katlanmak" fiillerinin yüklem olarak kullanıldıkları görülür. Bu fiiller geçişsiz olduğundan nesne alamamışlardır. "E" seçeneğinde, yüklem olan fiil "uzatmaktır”. Nesne alabilme özelliği olan bu fiil geçişlidir. Zaten cümlede "ayağını" nesnesi de kullanılmıştır. Doğru cevap (E) seçeneğidir.
ÖRNEK TEST SORUSU 2:
1. (I) Bir vapur yanaşıyor Eminönü'ndeki vapur iskelesine. (II) Martılar ona çığlıklarıyla eşlik ediyor. (Ill) Günün ilk ışıklarıyla birlikte insanlar birer ikişer çıkıyorlar kaldırımlara. (IV) Yol kenarındaki taksiler, gecenin yorgunluğunu atıyor. (V) Caminin avlusundaki güvercinler uçuşuyor.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?
A)l. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “D” seçeneğidir. Çünkü “atıyor” eyleminin nesnesi vardır ve geçişlidir. Eyleme “neyi atıyor?” diye sorduğumuzda alınan cevap: “gecenin yorgunluğunu” sözcüğüdür. Bu sözcük de nesnedir. Dolayısıyla yüklem geçişlidir.
ÖRNEK TEST SORUSU 3:
(I) Evimin balkonundan arka bahçelere bakarak sonbaharı günü gününe izliyorum. (II) Sonbahar bu yıl da bana her zamankinden daha yakın geliyor. (Ill) Ama yine de yazın üzerimdeki etkilerinden bir türlü sıyrılamıyorum. (IV) Sanki avucumdan birdenbire kayıp gitti yaz. (V) Adalar Denizi'nin bol yıldızlı gecelerinin tadına varamadan sonbahar geliverdi.
Bu parçada numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?
A)I. B) II. C) III. D) IV. E)V.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “A” seçeneğidir. Çünkü “izliyorum” eyleminin nesnesi vardır ve geçişlidir. Eyleme “neyi izliyorum?” diye sorduğumuzda alınan cevap: “sonbaharı” sözcüğüdür. Bu sözcük de nesnedir. Dolayısıyla yüklem geçişlidir.
2. GEÇİŞSİZ ÇATILI EYLEM:
Yüklemin bildirdiği işten etkilenen nesnenin olmadığı eylemlere geçişsiz çatılı eylem denir. Geçişsiz çatılı eylemler cümleye nesnenin girmesine izin vermezler. Çünkü öznenin yaptığından etkilenen herhangi bir varlık yoktur.
ÖRNEK:
* Adam durmadan gülüyordu. ( “ne, neyi, kimi gülüyordu? Sorusunun cevabı yoktur. Bu nedenle eylem geçişsizdir.)
* Saatlerdir koltukta uyuyor. ( “ne, neyi, kimi uyuyor? Sorusunun cevabı yoktur. Bu nedenle eylem geçişsizdir.)
* Kafasını çarpınca bayıldı. ( “ne, neyi, kimi bayıldı? Sorusunun cevabı yoktur. Bu nedenle eylem geçişsizdir.
* oturmuş, yoruldu, uçuyor, kaldı, durdu, ötecek…
ÖRNEK TEST SORUSU 1 (ÖSS - 2005):
(I) İçine kapanmış olan Anadolu dağları, sessizliğini, bilge dalgınlığında sürdürür zamanın akışı içinde. (II) Kendi dilince söyler türküsünü, kendi gönlünce sürer yaşamını. (Ill) Dağlar vardır, yüreğinden eski uygarlıklar gülümser çağımıza. (IV) İşte bundan dolayı birçok efsaneyi bağrında yaşatır bizim Anadolu dağları. (V) Anadolu'nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları anlatır bize.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi, çatısı bakımından geçişsizdir?
A)l. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM:
Bir fiilin geçişsiz olması demek, o fiilin istense de nesne alamaması demektir. Bir başka deyişle geçişsiz fiiller nesne buldurucu "neyi, kimi" sorularına cevap veremeyen fiillerdir. Numaralanmış cümlelerin yüklemlerini sırayla inceleyelim: I. cümlede sürdürür yüklemi "Neyi sürdürür?" sorusuna "sessizliğini sürdürür" cevabını; II. cümlede "söyler ve sürer." yüklemleri "Neyi söyler?" sorusuna "türküsünü söyler." "Neyi sürer?" sorusuna "yaşamını sürer" cevabını; IV. cümlede "yaşatır" yüklemi "Neyi yaşatır?" sorusuna "birçok efsaneyi yaşatır" cevabını; V. cümlede "anlatır" yüklemi "Neyi anlatır?" sorusuna "Anadolu'nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları anlatır." cevabını verir. I., II., IV. ve V. cümledeki yüklemler nesne alabildikleri için geçişlidir. Ancak III. cümledeki "gülümser" yüklemi "Neyi veya kimi gülümser?" sorusuna cevap veremez. Yani nesne alamaz, bu nedenle III. cümledeki yüklem çatısı bakımından geçişsizdir. Doğru cevap (C) seçeneğidir.
ÖRNEK TEST SORUSU 2 (ÖSS - 1997):
(I) Köşedeki masaya oturdu. (II) Eldivenlerini çıkarıp yanına koydu. (III) Usulca çantasını açtı. (IV) Küçük el aynasını çıkardı. (V) Yüzünü uzun uzun inceledi.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişsiz bir fiildir?
A)I. B) II. C)III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM:
"Koydu, açtı, çıkardı ve inceledi" yüklemleri "onu" nesnesini kabul edebilen geçişli fiillerdir. I. cümledeki "oturdu" fiili, "onu" nesnesini kabul edemeyen geçişsiz bir fiildir. Doğru cevap (A) seçeneğidir.
3. OLDURGAN ÇATILI EYLEM: (-t, -r, -tır/-dır):
Nesnesi olmayan geçişsiz eylemlerin “-t,-r,-dır” eklerini alarak nesne alır duruma gelmesiyle oluşan eylemlere oldurgan çatılı eylemler denir. Yani oldurgan çatılı eylemler, geçişsizken geçişli olan eylemlerdir.
ÖRNEK:
* gülüyor (neyi, kimi gülüyor? Cevap yok. Geçişsiz çatılı eylem) gül-dür-üyor (Neyi, kimi güldürüyor? Cevap. Bizi, sizi. Oldurgan -geçişli- çatılı eylem)
* uyudu (neyi, kimi uyudu? Cevap yok. Geçişsiz çatılı eylem) uyu-t-tu (Neyi, kimi uyuttu? Cevap. onu. Oldurgan -geçişli- çatılı eylem)
* uçar (neyi, kimi uçar? Cevap yok. Geçişsiz çatılı eylem) uç-ur-ur (Neyi, kimi uçurur? Cevap. uçağı. Oldurgan -geçişli- çatılı eylem)
ÖRNEK TEST SORUSU
Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem, oldurgan bir fiildir?
A) Otuz üç yıl, saatim işlemiş, ben durmuşum.
B) Alıp beni götürsün, tam dört inanmış adam.
C) Bana, gerçekleri söyledi her biri.
D) Onu bir kez gördüm bundan altı yıl evvel.
E) Yıllarca gezdirdim hoyrat başımı.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü nesnesi olmayan “gitmek” geçişsiz eylemine “-tir” eki getirilerek nesne alır hale getirilmiştir. Yani oldurgan yapılmıştır. Yalnız bu sözcüğün kökünde ek aldıktan sonra bazı değişiklikler olmuştur. “git-tir-sin” yerine “götürsün” olmuştur.
4. ETTİRGEN ÇATILI EYLEM: (-t, -r, -tır/-dır)
Ettirgen çatılı eylemler, nesnesi olan geçişli eylemlerin “-t,-r,-dır” eklerini almasıyla yapılır. Ettirgen çatılı eylemlerde özne, eylemin bildirdiği işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır.
Ettirgen çatılı eylemlerde, alınan ekler eylemin geçişlilik derecesini de arttırır.
ÖRNEK:
* al-dır-dım ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
* topla-t-tı. ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
* öldür-t-ecek. ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
* oku –t-tu ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
* oku-t-tur-du ( işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır )
ÖRNEK TEST SORUSU
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem ettirgen bir fiil değildir?
A) Çayı, uzun süre karıştırdı.
B) Elindeki bütün parayı bakkalda bozdurdu.
C) Müdür, olay çıkaran öğrencileri çağırttı.
D) Bütün işlemleri iki saatte tamamlattı.
E) Mektupların hepsini kardeşine yazdırdı.
ÇÖZÜM:
Doğru cevap “A” seçeneğidir. Çünkü diğer seçeneklerde işi başkasına yaptırma anlamı varken “A” seçeneğindeki “karıştırdı” eylemini özne bizzat kendisi yapmaktadır.
Yusuf ALTINSOY / Türk dili ve Edb. Öğrt. www.edebiyatname.com