İki ya da daha fazla ismin belirli kurallar çerçevesinde birbirini tamamlayacak şekilde bir araya gelerek oluşturduğu sözcük gruplarına isim tamlamasıdenir.
İsim tamlamalarında birinci isme tamlayan, ikinci isme ise tamlanan denir. İsim tamlamalarında tamlayan tamlananın bir özelliğini belirterek onu tamamlar.
Türkçede dört çeşit isim tamlaması vardır:
Hem tamlayanın hem de tamlananın ek aldığı yani tamlayan durumundaki ismin ilgi eki (tamlayan eki) “-(n)in”, tamlanan durumundaki ismin de iyelik eki “-(s)i” iyelik ekini alarak oluşturduğu tamlamaya belirtili isim tamlamasıdenir.
ÖRNEK:
* duvar-ın sıva-s-ı
* yüzme-n-in zorluğ-u
* toprağ-ın bereket-i
* çocuk-un top-u
Tamlayan durumundaki ismin ek almadığı, tamlanan durumundaki ismin de “–(s)i” iyelik ekini aldığı tamlamalara belirtisiz isim tamlaması denir.
ÖRNEK:
* deniz taşıt-ı
* ders kitab-ı
* yemek masa-s-ı
* Türkçe ders-i
* Alışveriş merkez-i
* Aksaray Belediye-s-i
NOT:Belirtisiz isim tamlaması belirtili hale getirilebilir.
ÖRNEK:
* patates yemeği = patatesin yemeği
* çocuk kazağı = çocuğun kazağı
NOT:Belirtisiz isim tamlamaları araya başka bir sözcük almaz.
ÖRNEK:
* Aksaray belediyesi = “Aksaray eski belediyesi” olmaz.
* okul müdürü = okul yeni müdürü olmaz.
Hem tamlayanın hem de tamlananın ek almadığı tamlamalara takısız isim tamlaması denir.
isim-Ø isim - Ø tamlayan+ Øtamlanan+ Ø .
ÖRNEK:
*altın kolye,
* gümüş yüzük,
* kömür göz
* tahta kapı
* ipek gömlek
* Tilki Recai
* aslan asker
* demir yumruk
* çelik bilek
* yün yastık
* plastik bardak
NOT:Takısız isim tamlamasıyla sıfat tamlamalarını karıştırmamak gerekir. Takısız isim tamlamalarında:
a) Tamlayan tamlananın neyden yapıldığınıgösterir.
Bunun pratik yolu tamlayana –den eki getirmektir. Altın bilezik altından (yapılmış) bilezik
ÖRNEK:
* tahta köprü : tahtadan (yapılmış) köprü,
* yün eldiven : yünden (yapılmış) eldiven
b) Tamlayan tamlananın neye benzediğinigösterir.
Tamlanandan sonra gibi edatını getirdiğimizde anlam bozukluğu olmaz.
ÖRNEK:
*İnci diş: inci gibi diş
* badem göz: badem gibi göz
* kalem kaş: kalem gibi kaş
* aslan asker: aslan gibi asker
c) “-den” eki ve “gibi” edatı yardımıyla takısız isim tamlamalarını sıfat tamlamalarından ayırt edebiliriz. Öte yandan takısız isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan isimdir.
d) Takısız isim tamlamalarının karşıtı yoktur ama sıfat tamlamalarının karşıtı vardır.
ÖRNEK:
* güzel çocuk X çirkin çocuk : sıfat tamlaması
* cam kavanoz (karşıtı yok) : isim tamlaması
Zincirleme isim tamlaması, bir isim tamlamasına “-in” ilgi eki getirilip ile başka bir isme bağlanmasıyla oluşan bir isim tamlamasıdır. En az üç isimden oluşan bir tamlamadır.
ÖRNEK:
* perde-nin plastik düğme-si
* Adam-ın ceketi-nin kol-u
* Araba-nın kapısı-nın kolu-nun reng-i
İsim ve sıfat tamlamalarının iç içe girmesiyle oluşan tamlamalara karma tamlama denir.
ÖRNEK:
* Çocuğ-un tatlı gülüş-ü çocuğun gülüşü =isim tamlaması tatlı gülüş=sıfat tamlaması
(Tamlayan ile tamlanan arasına sıfat girmiş.)
ÖRNEK:
* Tozlu yolun yeni köprüsü tozlu yol=sıfat tamlaması Yeni köprü = sıfat tamlaması Yolun köprüsü= isim tamlaması
( İki sıfat tamlaması ilgi ekiyle bir isim tamlamasını oluşturmuştur.)
NOT 1:Bazen tamlayan eki “-(n)in” yerine “-den” eki kullanılabilir. Eğer tamlama çokluk içinden seçme bildiriyorsa “–den” kullanılabilir. Aksi takdirde anlatım bozukluğu olur.
ÖRNEK:
* bunlar-dan bir-i: Çoktan seçme vardır. Tamlama olur.
* gelenler-denbirkaç-ı: Çoktan seçme vardır. Tamlama olur.
* kapı-dan kol-u: Çoktan seçme yoktur. Tamlama olmaz.
* çocuklar-dan geleceğ-i: Çoktan seçme yoktur. Tamlama olmaz.
NOT 2: İsim tamlamalarında bazen tamlayan düştüğü için söylenmeyebilir.
ÖRNEK:
* (Benim) Ayakkabım kayboldu.
* (Onun) Evi yanmıştı.
NOT 3: Tamlanan eki düşmüş olabilir.
ÖRNEK:
* Kestane kebap (ı)
* Ciğer sote (si)
NOT 4: Özellikle şiir dilinde tamlayanla tamlanan yer değiştirmiş olabilir:
ÖRNEK:
* Yaram derindir benim.
* Selamını aldım gül kokulu yârin.