KÖK NEDİR?
Kök, belirli bir manası ve görevi olan bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı, en küçük parçasıdır.
Sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru bütün ekler çıkarılır ve geriye kalan bölüm köktür. Kök parçalanamaz. Parçalanırsa ortada anlamlı bir sözcük kalmaz.
Örnek:
* gel-, tut-, konuş-, masa, inek, elma …
Kökün Özellikleri
1) Kök, sözcüğün başında yer alır.
Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler kökün sonuna gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başında yer alır.
2) Kök, ek alırken yapısal değişikliğe uğramaz.
Türkçede kök genellikle sabit kalır getirilecek olan ek köke uyum sağlar. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. (“Ben= bana” “sen= sana” sözcükleri bu kuralın bozulduğu istisnai bir durumdur.)
GÖVDE NEDİR?
Gövde, isim veya fiil köklerinin yapım eki almış halidir. Yani türemiş her kelime bir gövdedir.
Örnek:
* tut-tur- = tuttur-
* temiz+lik= temizlik
* çalışkan, kiralık, gülümsemek…
Kökler ikiye ayrılır:1) İsim Kökü2) Fiil Kökü
1) İSİM (AD) KÖKÜ
Varlıkların, kavramların, duyguların, düşüncelerin veya özelliklerin ismi olan köklere isim kökü denir.
İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir.
İsim kökleri “-mak, -mek” mastar eklerini almazlar.
Örnek: masa, çay, toprak, kağıt, böcek…
NOT: İsim kökü içine “yansıma kök” dediğimiz doğa seslerinden esinlenerek yapılmış kökler de girer. Çünkü “şırıl, fısıl, horul” köklerine getirdiğimiz “-tı, -tu” ekine biz “isimden isim yapan ek” diyoruz. Çünkü Türkçede “yansıma kökten isim yapan ek” diye bir ek yoktur.
Örnek: fış, miyav, çıt, pat, cız, çat, fıs, güm, şar, vız …
2) FİİL(EYLEM) KÖKÜ
İş, oluş ve hareket bildiren sözcük köklerine fiil (eylem) kökü denir. Fiil kökleri “-mak, -mek” mastar eklerini alabilen köklerdir.
Örnek: düş-, kır-, yap, konuş-, yırt- …
NOT 1: Fiil kökleri ad kökleri gibi tek başına yazılıp söylenemez. Yazılırken veya okunurken mutlaka fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da “–mak, –mek” mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), “-mak, -mek” anlamına gelir ve “-mak, -mek” diye okunur. Örneğin “kır–” fiil kökü “kırmak” olarak okunur.
NOT 2: Türkçede sadece iki çeşitkök vardır. Bunlar isim ve fiil kökleridir. Bütün yeni kelimeler bu iki kök çeşidinden türer. Fakat bazı kaynaklarda “ortak kök” ve “kökteş kök” adı altında kök çeşidinin var olduğu söylense de bu kök çeşitleri cümledeki kullanımına göre ya isim köküdür ya da fil köküdür.
Ortak Kök: Yazılışları ve anlamları aynı olduğu halde hem isim hem de fiil olarak cümlede görev alan köklerdir. Bunların isim mi fiil mi kökü olduğu getirilen eklerden ve cümledeki anlamından çıkarılır.
Örnek:
“eski” sözcüğü:
* Bu halılar çok eskimiş. (fiil kökü)
* O evlerde eskiden Romalılar yaşarmış. (isim kökü)
“ağrı” sözcüğü:
* Dişlerim sürekli ağrıyor. (fiil kökü)
* Bu ağrılar beni öldürecek. (isim kökü)
“güven” sözcüğü:
* Bu konuda size güveniyorum. (fiil kökü)
* Bu araba çok güvenlidir. (isim kökü)
“göç,tat,şiş, savaş, barış, güreş, dövüş” sözcükleri de ortak köke örnek gösterilebilir.
Kökteş (Sesteş) Kök: Yazılışları aynı anlamları farklı olduğu halde isim ve fiil olarak görev alan köklerdir. Ortak kökten farkı köklerin anlamca farklı olmasıdır.
Örnek:
“gül” sözcüğü:
* Bu fıkraya çok güldüm.(fiil kökü)
* Sevgiliye gül vermektir en güzeli. (isim kökü)
“at” sözcüğü:
* Elindekileri yere atmıştı.(fiil kökü)
* Senin at çok hızlı koşuyordu. (isim kökü)
Yusuf ALTINSOY / Türk Dili ve Edb. Öğrt. www.edebiyatname.com.